* I xornadas de Arqueoloxía e Historia de Ancares

Os días 4 e 5 de maio de 2019, terán lugar as “I xornadas de Arqueoloxía e Historia de Ancares”, organizadas polos Concellos de Balboa e Vega de Valcarce (O Bierzo-León), o Concello de Cervantes (Lugo), a Anpa do CPI de Cervantes e o Colectivo Patrimonio dos Ancares. Colaboran a Deputación Provincial de Lugo, a Reserva da Biosfera Os Ancares Lucenses e o IES de Becerreá. 

 

Estas primeiras xornadas versarán sobre “A vía romana XIX e a Época Romana de Ancares”. Celebraranse en dous escenarios. 

O sábado día 4 será na Casa da Cultura de San Román de Cervantes. Pola mañá, despois da presentación das xornadas a cargo de Xabier Moure, do Colectivo Patrimonio dos Ancares, e un representante da Deputación Provincial de Lugo, o profesor D. Antonio Rodríguez Colmenero, unha das maiores autoridades na Época Romana en Galicia, dará unha charla baixo o título “Estado da rede viaria romana no noroeste peninsular: estado da cuestión”. A continuación, alumnos do IES de Becerreá presentarán unha exposición do proxecto “Vía romana XIX”. Acto seguido, o arqueólogo da Dirección Xeral do Patrimonio Cultural da Xunta de Galicia, D. Rubén D. Álvarez Asorey, falará sobre as “Características e traza da vía romana XIX do Itinerario de Antonino”. 

Despois de xantar en San Román de Cervantes, os asistentes partirán para o castro de Santa María, onde o arqueólogo e director de Terra Arqueos, D. Luis F. López González falará das “Campañas arqueolóxicas no castro mineiro de Santa María de Cervantes”. Ao remate da charla haberá unha visita guiada ao asentamento. 

 

O domingo día 5, a xornada comezará cunha andaina por uns tramos espectaculares da Vía romana XIX, guiada por Rodríguez Colmenero e Álvarez Asorey, entre San Miguel de Cervantes (Lugo) e A Braña (Vega de Valcarce-O Bierzo). Rematada a camiñada, os asistentes dirixiranse ata Balboa (O Bierzo). Xantarase en Balboa. 

Pola tarde, en La Casa de las Gentes de Balboa, o arqueólogo da Junta de Castilla y León, D. Julio Vidal, falará dos “Campamentos temporais de época romana”. A continuación, o arqueólogo do Instituto Leonés de Cultura, D. Jesús Celis, dará unha charla sobre os “Castros do Bierzo”. Ás sete da tarde clausuraranse as xornadas. 

As xornadas están abertas a todas as persoas interesadas. Para reservar para comer, pódese facer chamando ao teléfono 659552814, ou por correo electrónico a arqueoancares@gmail.com. O último día para apuntarse ás comidas remata o 28 de abril 

Estas xornadas teñen a particularidade de contar coa participación dos tres concellos que forman a comarca natural dos Ancares, dous do Bierzo (León), e outro da parte galega. En Galicia, o único tramo da Vía Romana XIX catalogado pola Xunta de Galicia ata Lugo atópase no Comeal (Cervantes). Na parte do Bierzo, en A Braña (Vega de Valcarce), se ben xa se documentara unha potente caixa da vía, uns lumes acontecidos o pasado ano sacaron á luz un impresionante tramo (agger) de varios centos de metros practicamente inalterado ao longo de 2.000 anos. Ademais, nas inmediacións apareceu gran cantidade de tégula romana o que fai pensar que podemos estar ante unha mutatio (establecemento nas vías romanas para descansar, cambiar os cabalos, etc.).

 

A Vía Romana XIX unía as capitais dos conventos xurídicos de Asturica Augusta (Astorga) e Lucus Augusti (Lugo), é a máis antiga das tres vías principais que artellaban Galicia (xunto coa XVIII e XX), inaugurada no ano 11 despois de Cristo, que ademais das dúas capitais citadas comunicaban tamén coa do convento xurídico de Bracara Augusta (Braga). 

 

Nesta zona dos Ancares, nas proximidades da Vía XIX documéntanse máis de 50 explotacións mineiras, varios castros romanizados, e dous espectaculares campamentos temporais do exército romano: o da Serra da Casiña, en Balboa, e o da Cortiña dos Mouros, entre Balboa e Cervantes. 

Na última reunión celebrada entre os Concellos de Cervantes, Balboa e Vega de Valcarce, a Anpa do CPI de Cervantes, e o Colectivo Patrimonio dos Ancares, acordouse poñer en valor e potenciar esta fundamental vía de comunicación e convertela nun atractivo arqueolóxico de primeira orde, ademais doutros bens patrimoniais que se atopan ao longo do seu percorrido.

https://www.lavozdegalicia.es/noticia/lugo/cervantes/2019/04/13/conferencias-arqueologos-visitas-guiadas-castros-tramos-trazado/0003_201904L13C4992.htm

https://www.lavozdegalicia.es/noticia/lugo/2019/04/13/hallan-posible-posada-romana-via-xix-os-ancares/0003_201904L13C4991.htm

* As covas de Valdavara (Becerreá)

Malia que o primeiro xacemento de Valdavara foi descuberto a finais dos anos cincoenta do pasado século por don Carmelo Alonso, veciño de Becerreá, non será ata o ano 2007 cando comecen as escavacións grazas á súa filla, Susana Alonso, estudante na Universitat Roviri i Virgili de Tarragona que mostrou os materiais atopados a Eduald Carbonell, profesor da Universidade e codirector das escavacións de Atapuerca. Ademais das coñecidas como Valdavara 1 e 2, as sucesivas campañas puxeron ao descuberto máis fósiles de fauna e industria lítica na canteira da empresa Canpesa (Valdavara 3). A cuarta campaña de escavacións desenvolvida no verán do 2010 formou parte do proxecto de investigación Ocupacións humanas durante o Pleistoceno na conca media do Miño que, baixo a dirección do profesor Ramón Fábregas, levaron a cabo o Grupo de Estudos para a Prehistoria do Noroeste Ibérico da Universidade de Santiago e o Institut Catalá de Paleoecologia Humana i Evolució Social da Universitat Rovira i Virgili. Ademais de Valdavara, integraron o proxecto varias intervencións arqueolóxicas realizadas na Depresión de Monforte, Cova de Eirós (Triacastela) ou na Cova do Xato (Folgoso do Courel).

 

Os xacementos de Valdavara, como dixemos máis arriba, constan de varias cavidades que abranguen unha secuencia completa de ocupacións do Pleistoceno Superior, dende hai 110.000 anos. O sistema cárstico ábrese nas calizas de Vegadeo, do Cámbrico Inferior-Medio. Diferéncianse dúas localizacións: as cavidades 1 e 2, a media ladeira, e na parte máis alta o xacemento de Valdavara 3, descuberto nunha parte da explotación mineira. A partires do Neolítico, como acontece noutras cavidades galegas (Pala da Vella ou Cova de Eirós, entre outras), as covas utilizadas como hábitat convértense en lugar de enterramento.

  

Nunha abertura de Valdavara 2 localizáronse cranios e outros restos óseos de ao menos tres nenos duns 6-9 meses e outro de tres anos. Aínda que non se atoparon restos materiais ao seu redor, as datacións sitúan este enterramento na Idade do Bronce (II Milenio a.C.). Nos niveis superiores de Valdavara 1, os numerosos restos humanos de pequeno tamaño (falanxes e dentes pertencentes a varias persoas) indican o uso desta cavidade como lugar de enterramento durante o Neolítico Final-Calcolítico (III Milenio a.C.).

 

No ano 2009 comezaron as intervencións de urxencia na explotación mineira, atopándose un bo número de restos fósiles. Datado nos inicios do Pleistoceno Superior (110.000 anos), é o de maior diversidade específica de todo o Noroeste, documentándose a presenza de máis de 40 especies de vertebrados. Segundo os estudos da microfauna, as condicións ambientais eran temperadas e húmidas, coa presenza de masas de auga nos arredores da cavidade.

 

Entre os grandes mamíferos salienta a presenza de rinoceronte (Stephanorhinus hemitoechus), bisonte (Bison priscus), cabalo (Equus ferus), oso das cavernas (Ursus spelaeus), hiena (Crocuta crocuta), leopardo (Panthera pardus), león (Panthera spelaea), rebezo (Capreolus capreolus) e outros. A peza mellor conservada é a de leopardo, descuberta no ano 2009, atopada casualmente a uns 500 metros das covas.

 

Tamén se recuperou un escaso conxunto lítico en cuarcita e seixo de características musterienses. A presenza de ferramentas e de marcas de corte sobre algún dos ósos descubertos indican a presenza de grupos de neandertais no interior desta cavidade que, probablemente, funcionaba como unha trampa natural onde caían os animais que os humanos aproveitaban.

  

A uns 250 metros do río Cruzul, tributario do Navia, localízase Valdavara 1. Trátase dunha pequena cavidade duns 5 metros de profundidade que ofrece un reducido espazo de abrigo. Na secuencia estratigráfica distínguense dous conxuntos: o superior correspóndese coa Prehistoria recente (Niveis 1-3); o inferior contén unha sucesión de ocupacións do Magdalenense inferior-medio, cunha antigüidade entre 16.800 e 18.700 anos, cunhas condicións paleoambientais máis frescas cas actuais (Niveis 4-6). Documentáronse restos de ocupacións reiteradas, con numerosos instrumentos líticos, laminiñas fabricadas en sílex e seixo de orixe local, restos de industria ósea (azagaias decoradas) e elementos de adorno, salientando a presenza de cunchas Dentalium de orixe mariño, o que indica a mobilidade destes grupos de cazadores ao longo dun amplo territorio ou a existencia de contactos cos da costa cantábrica. Entre os achados destaca un dente de leite duns 17.000 anos de antigüidade, o resto humano máis antigo de Galicia coñecido ata o presente, pertencente a un neno duns 10 anos de idade e que sería uns 7.000 anos máis antigo que os restos atopados na Serra do Courel. No talude exterior da cavidade atopáronse as ocupacións Mesolíticas de inicios do Holoceno (hai 8.000 anos), con industrias en lascas de seixo e cuarcita.

 

Na campaña do ano 2012, os investigadores atoparon, entre outros materiais, un óso, posiblemente de paxaro, gravado con incisións con múltiplos de sete para medir as fases da lúa, datado no Magdalenense. 

 

O estudo xenético dos fósiles humanos descubertos nos últimos anos no Courel e Becerreá, analizados na Universidade británica de York pola investigadora Gloria González Fortes, poden achegar valiosa información sobre o proceso e expansión da agricultura e gandaría na Europa prehistórica. 

No mes de xullo de 2012, o Concello de Becerreá anunciou a intención de adquirir un edificio, coa axuda da Deputación Provincial de Lugo, para convertelo en Museo e expoñer as pezas. Malia, ao día de hoxe, o anuncio segue a ser só iso, e os traballos en Valdavara paralizados, din, por falta de fondos (máis ben de interese).

Mágoa que na exposición aberta a raíz da II Xornada de divulgación científica do patrimonio arqueolóxico lucense celebrada en Lugo o día 22 de marzo de 2019 e organizado polo Museo Provincial, As Covas: portas a outros mundos (interviñeron como ponentes: Ramón Fábregas Valcarce, César Llana, Ignacio Martín Lerma, Carlos Fernández Rodríguez e Arturo Lombera; ao remate houbo un debate moderado por Aurelia Balseiro), só achegaran materiais atopados nas covas de Eirós e da Valiña, as de Valdavara, malia reunirse nas distintas intervencións preto de 1.500 pezas pertencentes a diversas épocas (algunhas desaparecidas da Península Ibérica), houbo que contentarse cun panel explicativo. As pezas atópanse depositadas no Institut Catalá de Paleoecologia Humana i Evolució Social. Certo que leva tempo estudalas, pero unha mostra... 

Por Xervasio Quintana e Xabier Moure

Colectivo Patrimonio dos Ancares

* Salvemos as Covas de Vale (Baralla)

As covas de Vale, no concello lucense de Baralla, están ameazadas por un proxecto mineiro aprobado no ano 2007 pola Dirección Xeral de Minas da Xunta de Galicia, en connivencia co goberno local. Malia estar catalogadas pola Dirección Xeral do Patrimonio Cultural (que se viu forzada a inventarialas no ano 2017), e polo tanto protexidas, a tramitación do proxecto mineiro segue o seu curso.

Segundo un informe preliminar da Universidade de Santiago do ano 2015, as covas, ubicadas no monte das Labradas, e a súa contorna presentan un grande interese cultural e natural polos seus valores xeolóxicos (a escaseza de afloramentos de rocha calcaria e de sistemas cársticos en Galicia, a presenza de espectaculares formacións de estalagmitas e estalactitas), pola diversidade asociada a este tipo de formacións xeolóxicas e por conter recheos sedimentarios, fundamentais para a reconstrución paleoambiental do Cuaternario galego. Ademais, suxiren a posibilidade de que as covas conteñan restos de gran valor paleontolóxico e arqueolóxico do Plistoceno, mesmo que acollan manifestacións artísticas rupestres de antigos asentamentos humanos. O informe tampouco desbota a existencia doutras covas descoñecidas dentro do espazo afectado.

 

Pola súa parte, a Dirección Xeral do Patrimonio Cultural non realizou nin promoveu ningunha prospección completa que permitise identificar outras cavidades presuntamente existentes no ámbito afectado pola canteira ou que puidese verificar a existencia de restos de valor cultural, incluídos os de carácter artístico. Tampouco ordenou continuar coa investigación preliminar das covas efectuada pola Universidade para coñecer de xeito pleno os restos paleontolóxicos e arqueolóxicos que estas acollen. A Xunta de Galicia só establece como medida cautelar condicionar a autorización da canteira á presentación por parte da empresa promotora (Canpesa S.A.) dun novo proxecto mineiro. Estas disposicións son claramente insuficientes para garantir a integridade das Covas de Vale e do seu patrimonio cultural e natural asociado, por canto non rexeitan a explotación mineira da contorna nin tampouco dispoñen unha prospección sistemática do ámbito da canteira. Ademais, os últimos informes coñecidos de Cultura son ambiguos en canto ás accións a adoptar para a preservación dunha das covas atopadas e tampouco se ten a certifume de que o Concello de Baralla teña vontade en incorporar estes xacemetnos no catálogo municipal.

 

Ata o presente localizamos cinco bocas de entrada a varias covas. Na súa contorna constatouse a presenza de seis hábitats naturais de interese comunitario, polo menos de interese prioritario, especies de flora calcícolas moi escasas no territorio galego e unha especie vulnerable de morcegos. Tamén se detectaron evidencias da utilización das covas como lugar de alimentación e nidificación de varias especies protexidas pola lei.

Dado o risco ao que poideran estar sometidos todos estes valores, a Asociación para a Defensa Ecolóxica de Galicia (ADEGA), coa colaboración de Drosera, Mariña Patrimonio, Cultura do País, Colectivo Patrimonio dos Ancares e especialistas involucrados na defensa e protección destas cavidades, lanzamos unha campaña, #SalvemosCovasVale, unha oportunidade para que todas as persoas preocupadas pola preservación do patrimonio común insten á Dirección Xeral do Patrimonio Cultural da Xunta de Galicia a protexer de forma efectiva as Covas de Vale, realizar unha prospección integral destas formacións calcarias e rexeitar novas explotacións mineiras na súa contorna. Tamén se insta ao Concello de Baralla a protexer as covas e a súa contorna natural no Planeamento de Ordenación Municipal.

 

O primeiro acto público foi o día 14 de marzo de 2019 no Vello Cárcere de Lugo, coa presentación de recollida de sinaturas en Change.org e a estrea dun video documental, realizado por Carmen PG Granxeiro, onde se divulgou por vez primeira imaxes recollidas do interior das covas por integrantes de ADEGA e do Colectivo Patrimonio dos Ancares.

 

PARA AXUDAR A SALVAR AS COVAS, agradecemos a colaboración de todas as persoas preocupadas polo noso patrimonio. Basta un só clic para asinar a petición nesta ligazón a change.org.

Salvemos as Covas de Vale

* 20 anos do relevo de Vilarín (Becerreá)

Hai vinte anos, a raíz das obras da autovía A6, atopouse na finca Vilarín, parroquia de Ouselle, no concello de Becerreá (non confundir coa aldea de Vilarín, na parroquia de Penamaior), un relevo realizado en granito no que se representan, de perfil e camiñando un detrás do outro, un touro coa cabeza ergueita, unha vaca e un tenreiro. A peza foi reutilizada na construción dun forno dunha olería datada no século III d.C. O relevo semella de finais do século I ou da primeira metade do II d.C. Crese que formaría parte dun friso dun edificio que podería ter relación cun culto oriental adicado á divindade Mitra. O xacemento, como lle aconteceu á vila romana do Enciñal situada non moi lonxe, quedou debaixo das obras.

Á relixión tradicional romana uníronse outras crenzas chegadas dos confíns do Imperio. Exipto, coa súa tradición milenaria, exportou varias divindades. Os seus enormes complexos relixiosos impactaron en Roma, que os imitou. Dos cultos chegados de Oriente, pola súa singularidade e exotismo, salienta o mitraismo, relixión que foi ganando adeptos. Este culto estaba asociado a caracteres mistéricos, e acompañábase de luces, cores, olores e sons musicais. A escea da xove divindade montando ao touro, Tauroctonía, compoñía a imaxe central de calquera Mitreo, a xeito de retábulo no fondo dos seus espazos de culto. Na relixión mitraica non existen textos sagrados que narren a liturxia. As imaxes actuaban como vehículo de transmisión de ideas dunhas comunidades a outras. A práctica da relixión mitraica realizábase nos Mitreos, construcións baixo terra que imitaban a apariencia dunha cova mediante elementos arquitectónicos e decorativos. Os seguidores de Mitra entraban na comunidade mediante a iniciación, un proceso longo no que debían superar probas que incluían tanto aspectos simbólicos como físicos, demostrando a súa idoneidade e a ruptura co mundo anterior para iniciar así o novo camiño de salvación que Mitra prometía aos seus devotos.

 

No ano 2000, debido a unhas obras no edificio do Vicerreitorado da Universidade en Lugo, descubriuse o templo a Mitra máis occidental do Imperio, culto implantado en Lucus Augusti polo centurión Gaio Victorio Victorino segundo figura nunha ara, cuxo texto, traducido do latín, di: “"Ao nunca conquistado deus Mitra, Gaius Victorius Victorino, centurión da Lexión VII Gemina Antoniana, pío, feliz, devoto e leal, con moito gusto erixiu esta ara en honra do posto de control militar de Lucus e dos dous libertos Victorius Secundus e Victorius Victor".

 

Quizais ao mesmo templo pertencería unha peza atopada na Praza de Santa María de Lugo, dada a coñecer por J. Trapero Pardo no ano 1961. Trátase dun baixorrelevo en granito que representa un bucranio ou taurobolio enmarcado por un funículo liso. Asociado a ritos onde se degolaba ao touro e logo o iniciado bañábase no seu sangue. Vinculado a edificacións onde se realizaban cultos orientais a Mitra.

O relevo de Vilarín e o Mitreo de Lugo non son os únicos exemplos do culto a Mitra en Galicia. 

Na aldea de Tomonte, no concello de Vilardevós, saíron á luz uns relevos en granito de dúas cabezas de touro ou bucranios que logo foron empotrados na parede dunha fonte pública, quizais tamén relacionados co culto a Mitra.  

Na arte, un bucranio, do grego bukranion, palabra composta polo sufixo bu (boi, touro) e kranion (cabeza, cranio), é un ornamento que reproduce o cranio dun boi, por veces adornado con  grilandas e cintas.